सध्याच्या काळानुरूप बदलती पत्रकारिता! आणि कायम असलेली प्रिंट मीडियाची विश्वासार्हता- संपादक : राहुल महाजन
पत्रकारिता हा समाजाचा आरसा आहे, जो काळानुसार आपले स्वरूप बदलत जातो यात काही शंका नाही. प्राचीन काळात हस्तलिखिते, भित्तिपत्रके आणि तोंडी परंपरांद्वारे माहितीचा प्रसार होत होता. त्यानंतर छापील माध्यमांनी पत्रकारितेला व्यापकता दिली, तर रेडिओ आणि इलेक्ट्रॉनिक माध्यमांनी तिला गतिमानता आणि व्यापक पोहोच प्रदान केली. आता, सोशल मीडियाच्या उदयाने पत्रकारितेचे स्वरूप पुन्हा एकदा आमूलाग्र बदलले आहे. या बदलांचा आढावा घेतांना पत्रकारितेच्या प्रत्येक टप्प्याचे योगदान आणि आव्हाने यांचा विचार करणे आवश्यक आहे. सुरुवातीच्या काळात प्रिंट मीडियाचे योगदान आणि मर्यादा छापील माध्यमांनी, विशेषत: वृत्तपत्रांनी, पत्रकारितेला औपचारिक आणि विश्वासार्ह स्वरूप दिले. स्वातंत्र्यलढ्यात वृत्तपत्रांनी जनजागृतीचे शस्त्र म्हणून महत्त्वाची भूमिका बजावली. मात्र, छापील माध्यमांची मर्यादा म्हणजे त्यांची मर्यादित पोहोच आणि वेळेचे बंधन. बातम्यांचे संकलन, छपाई आणि वितरण यामुळे माहिती पोहोचण्यास विलंब होत असे. आजही प्रिंट मीडियाला विश्वासार्हतेची किनार आहे, परंतु डिजिटल युगात त्याची गती आणि प्रभाव कमी होत चालला आहे. रेडिओ आणि इलेक्ट्रॉनिक मीडियाची क्रांती निर्माण झाली यामध्ये रेडिओने पत्रकारितेला आवाज दिला आणि दुर्गम भागांपर्यंत माहिती पोहोचवली. दुसरीकडे, टेलिव्हिजनने इलेक्ट्रॉनिक माध्यमातून दृकश्राव्य अनुभव दिला. बातम्या थेट प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचू लागल्या, आणि पत्रकारितेला ग्लॅमर आणि गतिमानता प्राप्त झाली. मात्र, इलेक्ट्रॉनिक माध्यमांवर व्यावसायिक दबाव आणि टीआरपीच्या मागे धावण्याची स्पर्धा यामुळे अनेकदा खरे पत्रकारीय मूल्य धोक्यात येतात. बातम्यांचे नाट्यीकरण आणि अतिशयोक्ती यामुळे विश्वासार्हतेवर प्रश्नचिन्ह निर्माण झाले आहे. परंतु सध्या सुरू असलेल्या सोशल मीडियाची लाटेने सोशल मीडियाने पत्रकारितेला लोकशाही स्वरूप दिले आहे. आता प्रत्येक व्यक्ती पत्रकार बनू शकते, आणि माहितीचा प्रसार सेकंदात होतो. ट्विटर, फेसबूक, इन्स्टाग्राम, यूट्यूब यांसारख्या व्यासपीठांनी पारंपरिक माध्यमांना आव्हान दिले आहे. नागरिक पत्रकारिता (Citizen Journalism) ही संकल्पना यातूनच उदयास आली. मात्र यामध्ये खोट्या बातम्या (Fake News), चुकीची माहिती (Misinformation) आणि ट्रोलिंग यांसारख्या समस्या निर्माण झाल्या आहेत त्यामुळे सोशल मीडियावर तथ्य तपासणीचा अभाव आणि बेफाम माहितीचा प्रवाह यामुळे पत्रकारितेची विश्वासार्हता धोक्यात आली आहे.
पत्रकारितेचे भवितव्य
काळ बदलला तरी पत्रकारितेचे मूळ उद्दिष्ट – सत्याचा शोध आणि समाजाला माहिती देणे – कायम आहे. प्रिंट मीडियाची विश्वासार्हता, इलेक्ट्रॉनिक मीडियाची गतिमानता आणि सोशल मीडियाची व्यापकता यांचा समन्वय साधणे ही आजच्या काळाची गरज आहे. तथ्य तपासणी, पत्रकारीय नीतिमूल्ये आणि तंत्रज्ञानाचा जबाबदार वापर यामुळे पत्रकारिता आपली विश्वासार्हता टिकवू शकते. पत्रकारांनी आणि माध्यम संस्थांनी स्वतःला काळानुसार सुसज्ज करतांना सत्य आणि निष्पक्षता यांना प्राधान्य देणे आवश्यक आहे. पत्रकारिता ही समाजाची नाडी आहे. ती बदलत्या काळात आपले स्वरूप बदलत राहील, परंतु तिची जबाबदारी आणि कर्तव्य कायम राहील. समाजाला दिशा देण्यासाठी पत्रकारितेने आपली विश्वासार्हता आणि सत्यनिष्ठा जपली पाहिजे, तरच ती खऱ्या अर्थाने लोकशाहीचा चौथा आधारस्तंभ ठरेल. सोशल मीडियाच्या या युगामध्ये सोशल मीडियावर अनेक पत्रकार काम करीत आहेत परंतु या पत्रकारांची विश्वासार्हता दिसून येत नाही. सोशल मिडिया हे प्लॅटफॉर्म असून कुठेही न्यूज प्रसारित करण्याचा परवाना नाही त्यामुळे आज उद्या आणि भविष्यातही प्रिंट मीडियाची विश्वासहर्ता कायम राहणार आहे.
